Σάμος: Στην αγκαλιά της Μικρασίας

Και ζωντανές πόλεις και ζωηρά χωριά Και κοσμοπολίτικες παραλίες και απατητα βουνά. Και ανόθευτες παραδόσεις και πρωτοπόρια μυαλά. Από την άκρη του Αιγαίου, απο την αγγκαλιά της Μικραίας, σου γνέφει η Σάμος. Ανεξάντλητη και πολυπρόσωπη, κερνά σαμιώτικο κρασί και υπόσχεται πολλά. Μα πρώτα απ' όλα να σε γλυκομεθά.

Αϊ Γιαννάκης στο Βαθύ. Στο πιάτο το λιμάνι και η πόλη, στο ποτήρι σαμιώτικο κρασί

Πού αρχίζει και πού τελειώνει η Σάμος; Μ' αυτό το ερώτημα ξεκινάς το ταξίδι. Λογικό. Αν σου πω ότι μ' αυτό κι επιστρέφεις, θα το πιστέψεις; Πρώτα προσδιορίζεις τη θέση της, νότια της Χίου, ανατολικά της Ικαρίας, 8 ώρες με το «γρήγορο» από τον Πειραιά. Στο ανατολικό σύνορο της Ελλάδας, 1,6 χιλιόμετρα από την Τουρκία, να πιάνεις τη μικρασιατική ακτή χωρίς να κάνεις καν έτσι.

Επειτα ψάχνεις την απάντηση μέσα της, πάνω της, γύρω της. 477 τετραγωνικά χιλιόμετρα, ψάχνεις όπου μπορείς, όπου προλαβαίνεις ή όπου τύχει. Τριάντα τρία μεγάλα χωριά και δύο πόλεις-λιμάνια, Βαθύ και Καρλόβασι. Δυο εντυπωσιακά βουνά, Καρβούνης και Κέρκης - δεκάδες είδη φυτών, δεκάδες μονοπάτια, δεκάδες θαυμαστικά. Ατέλειωτες βοτσαλωτές παραλίες και νερά κρύσταλλο. Ομπρελοξαπλώστρες και πεύκα. Τουρισμός και αγροτιά.

Το Ανω Βαθύ από ψηλά

Οι φημισμένοι στα πέρατα του κόσμου αρχαιολογικοί χώροι μαρτυρούν τη χάρη της Ηρας, τα μνημεία τα μοντέλα του Αρίσταρχου και τις θεωρίες του Πυθαγόρα. Τα κιτρινισμένα έγγραφα την εποχή της Ηγεμονίας, όταν η Σάμος αυτοφωτίστηκε ανάμεσα σε νέα Ελλάδα και Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τι είναι η Σάμος; Τι δεν είναι; Ανήλιαγα στενοσόκακα και φαλτσογωνίες, σαχνισιά κι ακροκέραμα, ορεινά χωριά όπου δεν χωρούν αυτοκίνητα, θάλασσες που χωρούν τα πάντα. Βυζαντινά ξωκλήσια από πέτρα και μπλε τρούλο, μοναστήρια-φρούρια φρένα στους επιδρομείς του Βορρά. Ελληνοτουρκικά ψαρέματα στα ανοιχτά, αστακοί και σαρδέλες στα λιμανάκια, κρασιά, ούζα και σούμες παντού.

Παραδομένα στη λήθη ταμπακαριά και πεισματάρηδες ταρσανάδες. Σκοτεινά σπήλαια κι αρχαία ορυχεία. Ανεξερεύνητοι βυθοί και τουριστικές πινακίδες που 'χουν ξεμείνει από τη χρυσή δεκαετία του '90, όταν η Σάμος αποτελούσε σκανδιναβικό όνειρο, αθόρυβα, κρυφά λες από την υπόλοιπη Ελλάδα.

Ρεματιές, πλατάνια, καταρράκτες. Δάση πυκνά να κάνουν τους ανθρώπους εθελοντές πυροσβέστες απ' την κούνια. Βλάστηση παντού, να αναρωτιέσαι από πότε φυτρώνουν οι βράχοι. Αμπέλια σε πεζούλες κι αυλές, ελιές, πορτοκαλιές, ντοματιές, ορχιδέες. Ο,τι πέσει κι ό,τι δεν πέσει στη γη, φυτρώνει. Γόνιμα και τα μυαλά, και τα χέρια.

Κεραμίστες που πλάθουν ακούραστα, καλλιτέχνες του δρόμου και του βουνού, εναλλακτικοί καλλιεργητές και παραγωγοί, μαθηματικοί και φωτογράφοι, πιτσιρίκια που ζωγραφίζουν τα στηθαία των δρόμων, μουσικοί και χορευτές που στήνουν νεανικά φεστιβάλ, πανηγυράδες που ανακατεύουν όλη νύχτα το κισκέκι. Πολυμήχανες μικροκοινότητες που οραματίζονται, πειραματίζονται, πετυχαίνουν.

Αυτό που δε θα σου λείψει στους Βουρλιώτες, είναι το χρώμα

«Πού αρχίζει και πού τελειώνει η Σάμος»· απάντησες; Ανεξάντλητη είναι, ναι. Κι αντιφατική. Ποτέ να μη βαριέσαι. Κανένας χρόνος να μην είναι αρκετός. Να τα κάνεις όλα κουβάρι, να τα λούζεις στο μοσχοβολιστό μοσχάτο κι εκεί, κάπου ανάμεσα στη μέθη και την (αμπελο)φιλοσοφία, μήτε απαντήσεις να γυρεύεις μήτε τίποτα. «Σάμος» να λες και μόνο να ξέρεις πόσα ακόμη δεν ξέρεις.


Αγκαλιά υποδοχής
Από τα πιο χαρακτηριστικά «Βαθιά» της Ελλάδας, το Βαθύ της Σάμου με τον τεράστιο κόλπο είναι η πρωτεύουσα του νησιού, το κύριο λιμάνι, το μέρος όπου θα βρεις ό,τι χρειάζεσαι και ό,τι δεν χρειάζεσαι. Δεν είναι όμως από τις περιπτώσεις εκείνες που η πόλη σε διώχνει. Μπορεί η περατζάδα του να μην είναι ακριβώς αυτό που λέμε περατζάδα, κοσμοπολίτικη και με διαρκές πηγαινέλα ντόπιων και επισκεπτών δηλαδή, μα αν θες να μείνεις σου δίνει μπόλικους λόγους.

Μια χούφτα ωραία νεοκλασικά κατ' αρχάς, σπαρμένα ανάμεσα σε χαμηλά σπίτια, απομεινάρια από την εποχή της Ηγεμονίας, τότε που μεταξύ της ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους και της επανάστασης του Θεμιστοκλή Σοφούλη που οδήγησε στην ενσωμάτωση (1912) η Σάμος πορεύτηκε ως αυτόνομο κράτος, ή περίπου...

Με Δικαστικό Μέγαρο, Δημαρχείο (το Βουλευτήριο της Ηγεμονίας), Νομαρχία και μερικά διάσπαρτα αρχοντικά έχεις κάνει το χρέος σου, και ο δρόμος σου καλό είναι να σε φέρει στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Υπέροχο να το πω; Θαύμα να το πω; Οπως και να έχει, κατάλαβες πως είναι από εκείνα που σε αφήνουν πραγματικά άφωνο. Παρότι ο περίφημος Κούρος κοντά 5 μέτρων είναι αυτός που θυμούνται οι περισσότεροι, δεν έχει αποκλειστικότητα στη σπουδαιότητα.

Ψηφίσματα, επιγραφές, αρχιτεκτονικά μέλη και αγάλματα από το Ιερό της Ηρας που σύμφωνα με τους αρχαιολόγους συγκαταλέγονται στα εξοχότερα δείγματα μεγάλης πλαστικής του 6ου αιώνα π.Χ. θα σε εντυπωσιάσουν επίσης. Εδώ όμως θα μείνεις άφωνος και με τον πλούτο της κεραμικής και της μικροτεχνίας που αφορά πρωτίστως αναθήματα (από πηλό, χρυσό, γυαλί, ήλεκτρο, χαλκό, ελεφαντοστό) και κυρίως με τη μοναδική στην Ελλάδα συλλογή ξύλινων αντικειμένων που κατάφεραν να διατηρηθούν από τον 7ο αιώνα π.Χ.!

Η παραλία της Μουρτιάς, κοντά στην πόλη και ανοργάνωτη. Τέλεια δηλαδή

---

Αν θέλεις να συνεχίσεις με μουσεία, προσφέρεται το Εκκλησιαστικό που 'χει πολλά σημαντικά κειμήλια, σαν τον Ιερό Μανδύα του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε', αλλά αυτό που τελικά θα ήταν ασέβεια να μη δεις στη Σάμο είναι το Μουσείο Σαμιακού Οίνου, στο λιμάνι.

Ενα σωρό βραβεύσεις και διακρίσεις, μηχανήματα και εργαλεία καλλιέργειας και οινοποίησης αλλά και μια ευκαιρία (και δικαιολογία...) να δοκιμάσεις όσα περισσότερα σαμιώτικα κρασιά «σηκώνεις». Είναι της Ενωσης Οινοποιητικών Συνεταιρισμών, βλέπεις, στην οποία συσπειρώνονται και οι 25 συνεταιρισμοί του νησιού. Ασε που εδώ μπορείς να μάθεις και ευφάνταστες συνταγές με σαμιώτικο κρασί... Εσύ, ας πούμε, στο μοχίτο σου δεν βάζεις Vin doux;

Φιλόξενοι και για τα χελιδόνια οι Βουρλιώτες

Επισήμως το Βαθύ ονομάζεται πλέον Σάμος, αν και κανένας ντόπιος δεν θα στο πει έτσι, για να διαφοροποιείται από τον παλιό οικισμό, το Ανω Βαθύ. Αν μία φορά σε κρατάει η Σάμος, δέκα φορές σε κρατάει αυτό. Με μικρασιατικές, μακεδονίτικες, νησιωτικές πινελιές. Με σοκάκια που καμιά φορά δεν ξεπερνούν το πλάτος των χεριών σου και πλακόστρωτα που διατρέχονται από λούκι για τα νερά.

Με φαλτσογωνίες και παλιά σπίτια φτιαγμένα από τσατί (τσατμά), σκεπασμένα από τραβάκες (ξύλινη κεραμοσκεπή), με φεγγίτες και περίτεχνα σαχνισιά σούζα στις προσταγές του χώρου (καμιά φορά και διώροφα!), κρήνες και μικρά πλατώματα για πλατείες, να περπατάς, να περπατάς, και μόνο όταν σου κόβεται η ανάσα από τις ανηφοριές και τα σκαλοπάτια να σκέφτεσαι το ενδεχόμενο να φύγεις. Κι άμα το δεις και από ψηλά, εκεί να δεις έρωτας. Σαν να ξεχειλίζει ο λόφος κεραμοσκεπές. Κύβους που σκαλώνουν όπως όπως κατρακυλώντας.

Ο Μανώλης Λεβισιανός και οι μαθητές του. Λευτέρης Μάρκου στο τουμπάκι, Ανδρέας Κοκκόνης στην τσαμπούνα

Ενας πολιτιστικός χάρτης αναρτημένος εδώ κι εκεί προτείνει διαδρομές, και αν καταφέρεις να τον ακολουθήσεις θα 'χεις περάσει και από τα ωραιότερα αξιοθέατα: τις εκκλησίες και τα κτίρια. Δημοτικό Σχολείο, Κοινότητα και Πύργοι Καπετάν Λαχανά και Αγά Γιαννάκη ξεχωρίζουν.

Αγία Παρασκευή, Αγία Ματρώνα, Μεταμόρφωση του Σωτήρος, Αγιος Αντώνιος, η Κοίμηση όπου εκκλησιαζόταν ο ηγεμόνας, η Αγία Κάρα, κρύβουν τις δικές τους ιστορίες και μυστικά που θα ανακαλύψεις αν καταφέρεις να τις ξεκλειδώσεις. Ασε την επίσκεψη στον ιδιαίτερο Αϊ-Γιαννάκη για το τέλος. Το ταβερνάκι από πάνω είναι ένα από τα δροσερότερα και καλύτερα αγνάντια του Βαθέος. Κι άμα δύει κι ο ήλιος; Πέτυχες διάνα.


Παλιά καρτ ποστάλ
Βγαίνοντας από το Βαθύ ο ζαλιστικός κυκλικός κόμβος (θα βρεις αρκετούς στη Σάμο) σε αναγκάζει να πάρεις γρήγορη απόφαση. Προς... παραλία δεν δείχνει καμία πινακίδα, γι' αυτό θα πρέπει να ξέρεις από πριν πως μπορεί οι παραλίες της πόλης (Γάγκου, Ροδίτσες) να είναι ωραιότατες, αλλά για πραγματικές συγκινήσεις βόρεια θα πας, προς Κοκκάρι.

Δυο γλώσσες στεριάς που εισχωρούν στη θάλασσα ή, αν προτιμάς, δυο νησίδες που ενώνονται με τη στεριά έγιναν εδώ και δεκαετίες καρτ ποστάλ και ανέλαβαν να διαφημίζουν τη Σάμο στα πέρατα του κόσμου. Οι Κοκκαριώτες οργάνωσαν το λιμανάκι τους ως όφειλαν, και να σήμερα ο νούμερο 2 τουριστικός προορισμός της Σάμου (στο 1 το Πυθαγόρειο).

Ο περίπατος εδώ, στα σοκάκια και την περατζάδα, ανάμεσα σε γεράνια και κράχτες, ωραίες αυλίτσες και εμπριμέ τραπεζοκαθίσματα, συμπαθείς γιαγιάδες και τουριστικές πινακίδες με αρχαιοελληνικά ονόματα, προσφέρει ανάμεικτα συναισθήματα. Κι επιλογές όμως. Εδώ θα καταφέρεις, ας πούμε, να ξετρυπώσεις πολύ καλά ουζερί και μπαράκια και θα επιλέξεις την παραλία σου ανάμεσα σε τρεις - η κεντρική είναι και οργανωμένη και διάσημη για windsurf.

Ο σοβάς εγκατέλειψε πρώτος. Τσατμάς και παράθυρο αντιστέκονται ακόμη (Ανω Βαθύ)

Μετά θα πας ακόμη πιο βόρεια για τις θαλασσινές συγκινήσεις που λέγαμε. Λεμονάκια και Τσαμαδού θα σε κάνουν να τρίβεις τα μάτια σου με τα υπέροχα βότσαλα, τα υπέροχα νερά, τα υπέροχα πεύκα, που δίνουν όμως άνιση μάχη με τις ομπρελοξαπλώστρες.Και με το πλήθος των ανθρώπων θα τρίβεις τα μάτια σου, αλλά ως γνωστόν η ομορφιά πρέπει να μοιράζεται, γι' αυτό αν θέλεις μοναξιές αλλού θα πας. Στη διπλανή Τσαμπού, ας πούμε, ή στα Αυλάκια που είναι σαφώς πιο ήσυχα. Μα εδώ που έφτασες θα σε 'χει πιάσει ήδη η δροσιά του Καρβούνη κι αν είναι και ντάλα μεσημέρι; Πάρε καλύτερα τα βουνά.


Χωριά με χ κεφαλαίο
Βουρλιώτες ή Μανωλάτες; Μανωλάτες ή Βουρλιώτες; Δύο ονόματα, δύο διαφορετικές διαδρομές στον Καρβούνη, δύο και τα χωριά - τα ωραιότερα της Σάμου, τελεία και παύλα. Γεωγραφικά, πρώτα ανεβαίνεις προς Βουρλιώτες. Κλειστή η πλατεία με τα ταβερνάκια, με θόλο από τα πλατάνια να μη σε αγγίζει ο ήλιος ούτε για πλάκα.

Λιμήν Βαθέος, πόλη Σάμου ή απλώς Βαθύ

Αυτοκίνητο έξω, εννοείται, όπως παντού. Κι αρχίζει ο λαβύρινθος. Σοκάκια, σκέπαστρα, μερικά σαχνισιά, πολύχρωμα πορτοπαράθυρα, γλάστρες και βασιλικοί, παστρικές αυλές, φωλιές χελιδονιών, γέλια παιδιών, πειράγματα παππούδων... Χωριό με το χ κεφαλαίο. Μικρασιατών προσφύγων που 'ρθαν από τα Βουρλά. Και πιο γνήσιο, υπό μία έννοια.

Η αντιδιαστολή είναι με τους Μανωλάτες. Ωραιότατοι και ωραιότεροι για πολλούς (μέχρι και στη διαδρομή-ρεματιά επιφωνήματα βγάζεις). Αλλο πράγμα όμως είναι αυτό που κάνει τη διαφορά, όχι η ομορφιά. Η αύρα είναι. Η ατμόσφαιρα που δημιουργούν τα εργαστήρια ντόπιων ή μη καλλιτεχνών που παρατάσσονται στο κεντρικό πλακόστρωτο, τα ταβερνάκια, τα αναστηλωμένα σπίτια των εκούσια εξόριστων εδώ. Οι καλλιτέχνες έκαναν την ατμόσφαιρα ή η ατμόσφαιρα τους καλλιτέχνες;

Οπως και να 'χει, η μικρή κοινότητα είναι γεγονός. Ο Γιώργος Νομικός, ο Παντελής Βαρδάκης, η Αλέκα Lindus, η Μαρία Καραβάτου και... τα άλλα παιδιά φτιάχνουν κεραμικά, άλλοι καταπιάνονται με πινέλα, όλοι όμως με ανησυχίες από εκείνες που απαιτούν ησυχίες.

«Τον χειμώνα δεν μένουμε πολλοί, καμιά ογδονταριά, μα είναι όμορφα. Ο καθένας έχει έρθει κι από άλλου. Από Αθήνα, νησιά, Γερμανία...» λέει ο Παντελής και σου βγάζει καρέκλα στην αυλίτσα του ΑΑΑ. Εκεί να δεις ατμόσφαιρα!

Μετά τους Μανωλάτες ή τους Βουρλιώτες, θα πας πάνω στον Καρβούνη. Καλύτερα κιόλας από τους Βουρλιώτες, για να περάσεις και από τη μονή Βροντά, την παλαιότερη της Σάμου, κι έπειτα να ανηφορίσεις ως την κορυφή, στα 1.150μ. και το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία.

Ο αγγειοπλάστης Γιώργος Νομικός στους Μανωλάτες

Αλλιώς θα συνεχίσεις παραλιακά. Θα περάσεις από τον Αγ. Κωνσταντίνο, μετά θα πας στην Αμπελο αν θες να δεις άλλο ένα συμπαθέστατο χωριό, έναν εντυπωσιακό καταρράκτη μέσα στην πάμπλουτη φύση και πολλές, μα πάρα πολλές πεζούλες με αμπέλια. Ακόμη πιο μετά ο δρόμος μπαίνει για τα καλά στη ρότα του Καρλόβασου, μα βάστα ακόμη. Ανατολή δεν θα πας;


Φάτσα Τουρκία
Αν από το Βαθύ ακολουθήσεις τον παραθαλάσσιο δρόμο που το διασχίζει ή στον ζαλιστικό, κυκλικό κόμβο του Βαθέος που λέγαμε κατευθυνθείς προς Πυθαγόρειο και μετά προς Κέρβελη – Αλυκή, θα βγεις στα ανατολικότερα και πιο ήσυχα τμήματα του νησιού, όπου οι Βαθιώτες εκδράμουν ή έχουν εξοχικά. Αν εκεί τώρα αλωνίσεις στα βόρεια κομμάτια, θα βρεθείς στην περιοχή Νησί με την ωραία και δημοφιλή παραλία Λιβαδάκι που έχει και beach bar, στον παραθαλάσσιο οικισμό της Αγίας Παρασκευής και στην παραλία Γαλάζιο.

Λαμπερό όπως και να ΄χει το Κοκκάρι. Δεν το προτιμούν τυχαία οι τουρίστες

Νοτιότερα είναι η περιοχή της Βλαμαρής, όπου πινακίδες και δάχτυλα σχεδόν σε αναγκάζουν να πας στις μονές Αγίας Ζώνης και Ζωοδόχου Πηγής. Να το κάνεις, απολαμβάνοντας και την υπέροχη διαδρομή προς τη δεύτερη, γιατί είναι και όμορφες και ιστορικές μονές, κι έπειτα να κατέβεις για απολαυστική βουτιά στη δημοφιλή Μουρτιά, την μοναδική «ανοργάνωτη» κοντά στο Βαθύ.

Στο νότιο τμήμα της περιοχής έρχεσαι καλύτερα από τον Μεσόκαμπο. Εδώ κυριαρχούν τα χωράφια. Ο,τι θες καλλιεργεί η Σάμος, και σε τούτη την περιοχή θα βρεις και μια πρωτοτυπία από αυτές που συνηθίζονται το νησί τελευταία. Κάπου εδώ ο κύριος Γρηγόρης Γερασίμου υδροκαλλιεργεί και οι ντομάτες του έχουν ήδη γίνει διάσημες.

Αν είσαι μιλημένος, επίμονος ή απλώς τυχερός, στην ίδια περιοχή θα βρεις και το κονάκι του κυρ Μανώλη του Λεβισιανού, να δεις και μερικά ζώα από τα μόνο 15.000 που κυκλοφορούν πια στο νησί, να δοκιμάσεις και κανέναν αληθινό τυρί, να ακούσεις και καμιά τσαμπούνα από τα πνευμόνια τα δικά του και των μαθητών του, να ξεσηκωθεί το μέσα σου, να νιώσεις, ρε παιδί μου, ότι είσαι σε νησί. Αυτή είναι το παραδοσιακό όργανο της Σάμου, που τακιμιάζει με το τουμπάκι, μα σπάνια θα την δεις πια στα πανηγύρια. Βιολιά, λαούτα και κιθάρες παίζουν περισσότερο.

Εκεί άλλος είναι ο πρωταγωνιστής, βέβαια. Η περίφημη «γιορτή» (στα ανατολικά) ή κισκέκι (στα κεντρικά). Ενας χυλός από κρέας και σιτάρι που βράζει στα τεράστια καζάνια όλη νύχτα και προσφέρεται μετά τη λειτουργία στους πιστούς. Τελετουργικό έδεσμα, λένε, μα να 'ναι και νόστιμο; Θα το μάθεις στα αμέτρητα πανηγύρια που έστω και μικρά να είναι, ένα καζάνι το βάζουν, μα τώρα πήγαινε πιο νότια, να βρεθείς φάτσα κάρτα με τη χερσόνησο της Μυκάλης, το σημερινό Dilek Daği.

Μικρή η βόλτα, μα αμέτρητες οι αντιθέσεις: τα μυστικά λιμανάκια Κέρβελη, Ποσειδώνιο και Κλήμα για μυημένους και σκαφάτους, ο υδροβιότοπος της Αλυκής με τα σπάνια πουλιά μέσα στις καλαμιές, η τεράστια παραλία της Μυκάλης όπου πάντα θα πέφτει καρφίτσα, ενώ εκείνη της Ψιλής Αμμου που ακόμη και χωρίς πάρτι θα... βουλιάζει.

Αν όχι ο Κύρος Γρανάζης, τότε ποιος μπορεί να έφτιαξε αυτό το εικονοστάσι στο Νησί;

Κι όλα αυτά πλάι στο στενό της Μυκάλης, τον επταστάδιο πορθμό της αρχαιότητας, το κοντινότερο σημείο στη μικρασιατική ακτή, στα 1,6 χλμ. Ισα για να κοιτάς γύρω αμήχανα, να ψάχνεις φυλάκια, να υποπτεύεσαι ναρκοπέδια, να αναζητάς πολυβολεία. Ισα για να αναρωτιέσαι τι θα γινόταν αν πήγαινες κολυμπώντας ως απέναντι. Μα όταν λέμε δίπλα, δίπλα, έτσι;

Και ζωντανές πόλεις και ζωηρά χωριά Και κοσμοπολίτικες παραλίες και απατητα βουνά. Και ανόθευτες παραδόσεις και πρωτοπόρια μυαλά. Από την άκρη του Αιγαίου, απο την αγγκαλιά της Μικραίας, σου γνέφει η Σάμος. Ανεξάντλητη και πολυπρόσωπη, κερνά σαμιώτικο κρασί και υπόσχεται πολλά. Μα πρώτα απ' όλα να σε γλυκομεθά.

Κείμενο: Ολγα Χαραμή
Φωτογραφίες: Ηρακλής Μήλας

thetravelbook.gr